‘Ik kon er niet doorheen komen, zo saai!
Iedereen kent deze conversatie: een roman wel of niet goed vinden. Het is een smaakgeschil waar geen oplossing voor bestaat.
Vroeger bepaalde een elitaire kring van kenners de kwaliteit van literatuur. Mannen. Professoren. Recensenten. De roman is een autonoom kunstwerk dat je dient te beoordeeld op zijn eigen merites – stijl, metaforiek, thematiek. Als letterkundestudent waagde je niet het oordeel van de heren te betwijfelen. Dan had je er immers niets van begrepen.
Dat er geen correcte leeswijze bestaat, noch een absoluut oordeel is gemeengoed nu. We vinden allemaal iets anders in een roman. Herkenning en identificatie spelen daarbij een belangrijke rol. Het lezen van een roman is een persoonlijke ontmoeting met de auteur. Lezers zoeken aansluiting bij de inhoud, de stijl, het soort verhaal én de manier van vertellen. Ze probeert de schrijver te doorgronden. Of beter nog zichzelf.
Het hele narratieve proces van fictie schrijven weerspiegelt de persoonlijkheid van de auteur. Schrijven is de overlevingsstrategie, ontwikkeld als reactie op spanningen in zijn of haar persoonlijke leven, zegt de Britse schrijver Tim Parks. Schrijven is een survival skill die troost biedt of verlichting voor wat hij het mentale ongemak noemt dat een auteur vanuit zijn jeugd met zich meedraagt.
Om een voorbeeld te geven: dingen waarover vroeger thuis niet kon worden gesproken, daar schrijft de auteur over. Ofwel verbloemd omdat hij niet wil breken met zijn familie (Charles Dickens of Thomas Hardy) of juist onverbloemd om te provoceren (Beckett, D.H. Lawrence of James Joyce). Aan de hand van een aantal klassieke Engelse schrijvers laat Parks in De roman als overlevingsstrategie (2017) zien, hoezeer de schrijfdaad voortvloeit uit dat innerlijk conflict.
Joyce zat geketend in een haat-liefde conflict met Dublin. Vanuit Parijs provoceerde hij de Ierse samenleving waarmee hij zich toch altijd verbonden heeft gevoeld. De personages van Jan Wolkers zetten zich af tegen de autoritaire vader, in het gereformeerde kruideniersgezin de vertegenwoordiger van God op aarde. Toch is in zijn hedonistische wereld het Heilige Schrift nooit ver weg.
De lezer voelt het meteen, zegt Parks, of een boek aansluit bij zijn eigen dilemma, daarom sluit hij intuïtief het ene boek in zijn hart en gooit het andere na vijf minuten opzij.
De Librisprijs winnaar 2023. Ik kan de roman niet uitlezen, steeds leg ik hem weg. Het is me te naargeestig. Geen flinter humor. Kennelijk sluit de roman niet aan bij mijn dilemma. Wat klopt. Bij ons thuis lachten we de wanhoop van het leven graag weg.
Uit: De Schrijversvakschool (column)