schrijven voor vrouwen en geleerde mannen
door Ingrid Hoogervorst
Kende u de Britse auteur Elizabeth Jane Howard (1923-2014)? Ik ook niet. Toch was ze een van de belangrijkste literaire auteurs van het naoorlogse Engeland - een vrouw, een actrice en fotomodel. Een echte schoonheid die jong trouwde en haar man en dochtertje verliet om schrijver te worden. Op een dag in 1947. Howards literaire carrière omspant zestig jaar. In haar biografie Slipstream uit 2002 blikt ze terug op die dag. Ze nam haar intrek in een armieterig appartement: ‘I remember my first night there, a bare bulb in the ceiling, wooden floors full of malignant nails, the odour of decay that seeped through the wet paint smell and the unpleasant feeling that everything was dirty except my bedclothes. Above all I felt alone, and the only thing I was sure of was that I wanted to write’.
Ondanks armoede, ontmoediging en een bijna oneindige stroom briljante minnaars, die weinig oog voor haar schrijftalent en des te meer voor hun eigen succes, bereikte ze toch haar doel. Samen met Iris Murdoch is ze de interessantste vrouwelijke schrijver van haar generatie, schrijft Martin Amis in zijn autobiografie Experience (Ervaring, 2000). ‘Een instinctieve schrijver, met een excentriek, poëtisch oog en een indringende nuchterheid.’ De beroemde Engelse auteur heeft veel aan haar te danken, zonder de steun van zijn stiefmoeder had wellicht nooit iemand van Martin Amis gehoord. Ik kom er straks op terug.
Tot voor een maand haalde geen enkele roman van Elizabeth Jane Howard een Nederlandse vertaling. Volgens haar uitgeefster is de schrijfster onterecht door het literaire establishment over het hoofd gezien, ‘waarschijnlijk omdat haar boeken zo makkelijk leesbaar waren’. Haar werk kreeg het etiket ‘vrouwenboeken’ opgespeld, een lot dat veel goedverkopende vrouwelijke auteurs trof. Denk aan onze eigen Madelon Székely-Lulofs (1899-1958). Haar roman Rubber (1931) was een groot succes, beleefde herdruk op herdruk en is in 15 landen vertaald. De toonaangevende critici Menno Ter Braak en Edgar du Perron zetten het debuut weg als damesroman. De heren hadden er geen goed woord voor over. Ongetwijfeld heeft jaloezie over de enorme verkoopcijfers meegespeeld bij hun negatieve beoordeling. Door zijn evocatieve, directe en stuwende stijl heeft Rubber nog niets aan leesbaarheid ingeboet. Dat kunnen we van het werk van Ter Braak niet zeggen!
In 1985 werd Howard niet opgenomen in de nieuwe editie van The Oxford Companion for English Literature. Dit gebrek aan literaire erkenning wist ze elegant te pareren. Mijn lezers zijn ‘women and educated men’, zei ze tegen een verslaggeefster. Vrouwen en geleerde mannen. Zal het in Engeland niet net zo toegaan als bij ons, waar tot op de dag van vandaag middelbare mannen en hun romans, verdrinkend in het cliché van oudere mannetjesputters en hun jonge-meisjes-fantasie, bekroond worden door juryleden die het onderwerp keer op keer weer serieus nemen, terwijl de onderwerpen van schrijvende vrouwen hen niet boeien? Ooit vroeg ik een literatuurcriticus met een lange staat van dienst welke vrouwelijke auteur hij het beste vond. Er wilde hem geen enkele naam te binnen schieten. ‘Maar ik lees ook nooit boeken van vrouwen, zei hij. Die interesseren me niet.’
Frappant in dit opzicht is dat de Nederlandse vertaling van The Cazalet Chronicles pas op de rol is gezet toen de dubbele Booker Prize winnares Hilary Mantel Elizabeth Jane Howard als een van haar favorieten aanwees: ‘De Cazalet-romans zijn panoramisch, allesomvattend, intrigerend: grootse vertellingen. Er is ruimte voor liefdevolle relaties en ook minder liefdevolle, en alles wordt teder, geestig en vol inlevingsvermogen beschreven. Als lezer ga je hier onmiddellijk in op. Dit is het resultaat van een heel mensenleven aan ervaringen. Vanaf het begin merk je: hier is een vakvrouw aan het werk.’
Elizabeth Jane Howard, roepnaam Jane, werd in 1923 geboren als de oudste dochter van houthandelaar David Liddon Howard en balletdanseres Katharine (Kit) Somervell. Haar moeder gaf haar danscarrière op om te trouwen, maar de escapades van haar man maakte een eind aan hun huwelijk toen David Howard trouwde met een van zijn minnaressen. Dochter Jane gaf haar vader gestalte in de trouweloze Edward Cazalet, een van de personages in de The Cazalet Chronicles, een vijfdelige romanreeks over het leven van de familie Cazalet tijdens en na de tweede wereldoorlog. Het eerste deel Lichte jaren is deze maand in het Nederlands verschenen. De familiesaga omspant tien jaar, 1937 – 1947, en biedt niet alleen een scherp, gedetailleerd en met een uiterst gevoelige pen geschreven portret van de gegoede burgerij in die tijd, maar ook van hun personeel.
Lichte jaren begint in het interbellum. Het zijn de nadagen van de Victoriaanse tijd en de wonden van de Eerste Wereldoorlog zijn nog niet geheeld, terwijl de Tweede Wereldoorlog staat uit te breken. In de zomer van 1937 komt de familie Cazalet traditioneel bijeen op het familielandgoed Home Place in Sussex vlak buiten Londen. Drie generaties. Grootvader vergaarde het familiekapitaal met zijn houthandel die hij nu overlaat aan zijn zoons Hugh, Edward en Rupert. Hun echtgenoten en kinderen vullen hun dagen met spelletjes in het bos, picknicken op het strand, gin-tonics drinken in de tuin, feestmaaltijden nuttigen in de eetkamer. Opvallend is de kloof tussen de volwassenen en hun kinderen. Howard toont nadrukkelijk dat niet alleen ouders hun kroost buiten hun eigen besognes hielden, hun kinderen deden precies hetzelfde. De ouders in het boek hebben geen flauw idee van de onderlinge jaloezie en wreedheid, van de eenzaamheid en buitensluiting die de moederloze Clary ten deel valt, een van de kleindochters in wie we Howard zelf herkennen.
Ze had een slechte verhouding met haar moeder, Kit gaf in alles de voorkeur aan haar beide zoons en de dochter kon weinig goeds doen. Als Jane in 1950 haar eerste roman The Beautiful Visit publiceert en haar broer Colin zich lovend uitlaat over zijn zusters schrijfkwaliteiten reageert de moeder pinnig: 'It's a pity she doesn't have anything to write about'. Het boek werd bekroond met de John Llewellyn Rhys-prijs, een prijs voor jonge schrijvers voor de beste roman van het jaar. Hierna verschenen The Long View (1956), The Sea Change (1959), After Julius (1965) en Something in Disguise (1969). De twee laatste werden verfilmd, waarvoor Howard zelf het script schreef.
In Slipstream vertelt ze dat Kit haar dochter twee adviezen gaf: ‘Never refuse your husband - however you feel’ en ‘People of our sort never make any fuss or noise when they are having a baby’. De schrijfster gaf dit onbeholpen taboe aan het begin van Lichte jaren gestalte in een grandioze scène, waarin een van haar personages, Sybil, de vrouw van Rupert, een buitengewoon pijnlijke en gevaarlijke bevalling ondergaat van een tweeling. Een van de twee baby’s wordt dood geboren. Sybil overleeft op het nippertje. Discretie, terughoudendheid en zelfbeheersing kenmerken de omgangsvormen van het familieleven. De houding tegenover geslachtsgemeenschap wordt nog beheerst door het Victoriaanse principe dat het vrouwen van die stand niet is toegestaan lustgevoelens te koesteren. Seks was een onprettige edoch noodzakelijke kant van het huwelijk– je stroopte je nachthemd op bij de eerste tekenen van lijfelijke toenadering. Om hem na de daad de zaak zo snel mogelijk neer te laten. In de hoop dat de kwestie geen staartje krijgt.
Haar tweede huwelijk met acteur en schrijver James Douglas-Henry liep ook uit op een scheiding en in 1962 werd Howard gevraagd mee te helpen met de organisatie van het Cheltenham Literary Festival. Ze stelde een panel samen om te spreken over seks en literatuur met o.a. Joseph Heller, Carson McCullers, Romain Gary en de bekende angry young men-schrijver Kingsley Amis. Howard begon een verhouding met Amis, die toen nog getrouwd was en een gezin met drie kinderen had. Toen zijn toenmalige vrouw hiervan hoorde, verliet ze hem en nam de kinderen mee naar Mallorca. Howard en Amis trouwden in 1965 en kochten een landhuis vlak bij Londen, waar het een komen en gaan werd van familie en vrienden. Jane was zoveel tijd kwijt aan het grote huishouden dat ze niet meer toekwam aan haar werk als schrijfster, daarbij kreeg Amis te kampen met alcoholisme. Het sprookje veranderde in een nachtmerrie. Ik zou ook een alcoholist zijn geworden, zei ze in een interview. Wat haar na achttien jaar deed besluiten van hem te scheiden. "I worked very little with Kingsley. I simply didn't have the energy. I felt totally un-acknowledged really - not by Kingsley: he was always nice and respectful of my work, but it didn't occur to him that it was difficult to cook for eight people and do the shopping and all the driving and the accounts and write the letters and write. He got up and wrote. Then he ate lunch, had a walk or a sleep, and then he wrote again."
De rancuneuze schrijver heeft nooit meer een woord met haar willen wisselen. Zijn zoon Martin daarentegen zwaait zijn stiefmoeder in zijn memoires alle lof toe. Zij had oog voor zijn intelligentie en bracht hem naar de literatuur. Toen hij als puber op een avond verveeld op de bank hing, vroeg ze hem wat hij later wilde worden. Schrijver, antwoordde Martin. Schrijver? Maar je leest nooit een boek! Geef me er dan een, zei hij. Ze koos Pride and Prejudice (Waan en eigenwaan) van Jane Austen en na een uur vroeg hij hoe het verhaal afliep. Nee, hij moest het zelf maar uitlezen. Ze veranderde hem in een boekenwurm, zorgde dat hij in Oxford ging studeren: ‘Jane was my wicked stepmother,’ schreef hij later. ‘She was generous, affectionate, and resourceful; she salvaged my schooling and I owe her an unknowable debt for that.’
The Cazalet Chronicles bezorgde Howard lovende kritiek wegens haar gevoelige portrettering van mensen en relaties. Ze baseerde het verhaal losjes op haar eigen jeugd en begon eraan in 1982, twee jaar na haar scheiding van Kingsley Amis. Op advies van zijn zoon Martin. Hoe zag in 1937 het familieleven van de Britse gegoede burgerij eruit? Wat aten ze? Wie maakten hun maaltijden klaar? Hoe brachten ze hun zomervakanties door? Hoe gingen ze met hun kinderen om? Hoe keken mannen tegen vrouwen aan? En hoe zagen vrouwen in die tijd hun echtgenoten? Seksleven, bevallingen, opvoeding. Tot in de details nauwkeurig. Na lezing van Lichte Jaren kan ik het oordeel van Hilary Mantel slechts onderstrepen.
Op scherpzinnige wijze legt Howard bloot wat er broeit onder de idyllische oppervlakte van de zonovergoten, onbekommerde zomermaanden. Met name de dialogen tussen de leden van de familie Cazalet zijn een staaltje van diep psychologisch inzicht en schrijfkunst. Ze onthullen al die onderdrukte emoties. En verhullen ze tegelijkertijd! Incestueuze handelingen. Affaires van de trouweloze Edward. Gefnuikte schilderambities van de twijfelachtige Rupert. Hugh die in stilte lijdt aan zijn oorlogsverwondingen uit de loopgraven. En de ongetrouwde en door iedereen genegeerde Rachel, het type victoriaanse dochter die zich opoffert om voor haar ouders te zorgen, maar stiekem een lesbische relatie onderhoudt met vriendin Sid.
Al die strubbelingen, geheimen en frustraties kunnen uitgroeien tot bosbranden, terwijl de oorlog zijn schaduw vooruit werpt. Over de opkomst van Hitler weigert iedereen na te denken. Liever lachen ze om deze ‘huisschilder’, maken ze hem belachelijk en ontkennen de feiten, in de ijdele illusie onkwetsbaar te zijn. Howard beschrijft het stijlvol, geestig en met veel inlevingsvermogen. En nuchter. Vooral die nuchtere toon nam me in voor deze machtige familiesaga, ik kijk nu al uit naar de vertaling van de volgende vier delen.
Gepubliceerd in ARGUS, jaargang 1, nr 9, juni 2017
Ondanks armoede, ontmoediging en een bijna oneindige stroom briljante minnaars, die weinig oog voor haar schrijftalent en des te meer voor hun eigen succes, bereikte ze toch haar doel. Samen met Iris Murdoch is ze de interessantste vrouwelijke schrijver van haar generatie, schrijft Martin Amis in zijn autobiografie Experience (Ervaring, 2000). ‘Een instinctieve schrijver, met een excentriek, poëtisch oog en een indringende nuchterheid.’ De beroemde Engelse auteur heeft veel aan haar te danken, zonder de steun van zijn stiefmoeder had wellicht nooit iemand van Martin Amis gehoord. Ik kom er straks op terug.
Tot voor een maand haalde geen enkele roman van Elizabeth Jane Howard een Nederlandse vertaling. Volgens haar uitgeefster is de schrijfster onterecht door het literaire establishment over het hoofd gezien, ‘waarschijnlijk omdat haar boeken zo makkelijk leesbaar waren’. Haar werk kreeg het etiket ‘vrouwenboeken’ opgespeld, een lot dat veel goedverkopende vrouwelijke auteurs trof. Denk aan onze eigen Madelon Székely-Lulofs (1899-1958). Haar roman Rubber (1931) was een groot succes, beleefde herdruk op herdruk en is in 15 landen vertaald. De toonaangevende critici Menno Ter Braak en Edgar du Perron zetten het debuut weg als damesroman. De heren hadden er geen goed woord voor over. Ongetwijfeld heeft jaloezie over de enorme verkoopcijfers meegespeeld bij hun negatieve beoordeling. Door zijn evocatieve, directe en stuwende stijl heeft Rubber nog niets aan leesbaarheid ingeboet. Dat kunnen we van het werk van Ter Braak niet zeggen!
In 1985 werd Howard niet opgenomen in de nieuwe editie van The Oxford Companion for English Literature. Dit gebrek aan literaire erkenning wist ze elegant te pareren. Mijn lezers zijn ‘women and educated men’, zei ze tegen een verslaggeefster. Vrouwen en geleerde mannen. Zal het in Engeland niet net zo toegaan als bij ons, waar tot op de dag van vandaag middelbare mannen en hun romans, verdrinkend in het cliché van oudere mannetjesputters en hun jonge-meisjes-fantasie, bekroond worden door juryleden die het onderwerp keer op keer weer serieus nemen, terwijl de onderwerpen van schrijvende vrouwen hen niet boeien? Ooit vroeg ik een literatuurcriticus met een lange staat van dienst welke vrouwelijke auteur hij het beste vond. Er wilde hem geen enkele naam te binnen schieten. ‘Maar ik lees ook nooit boeken van vrouwen, zei hij. Die interesseren me niet.’
Frappant in dit opzicht is dat de Nederlandse vertaling van The Cazalet Chronicles pas op de rol is gezet toen de dubbele Booker Prize winnares Hilary Mantel Elizabeth Jane Howard als een van haar favorieten aanwees: ‘De Cazalet-romans zijn panoramisch, allesomvattend, intrigerend: grootse vertellingen. Er is ruimte voor liefdevolle relaties en ook minder liefdevolle, en alles wordt teder, geestig en vol inlevingsvermogen beschreven. Als lezer ga je hier onmiddellijk in op. Dit is het resultaat van een heel mensenleven aan ervaringen. Vanaf het begin merk je: hier is een vakvrouw aan het werk.’
Elizabeth Jane Howard, roepnaam Jane, werd in 1923 geboren als de oudste dochter van houthandelaar David Liddon Howard en balletdanseres Katharine (Kit) Somervell. Haar moeder gaf haar danscarrière op om te trouwen, maar de escapades van haar man maakte een eind aan hun huwelijk toen David Howard trouwde met een van zijn minnaressen. Dochter Jane gaf haar vader gestalte in de trouweloze Edward Cazalet, een van de personages in de The Cazalet Chronicles, een vijfdelige romanreeks over het leven van de familie Cazalet tijdens en na de tweede wereldoorlog. Het eerste deel Lichte jaren is deze maand in het Nederlands verschenen. De familiesaga omspant tien jaar, 1937 – 1947, en biedt niet alleen een scherp, gedetailleerd en met een uiterst gevoelige pen geschreven portret van de gegoede burgerij in die tijd, maar ook van hun personeel.
Lichte jaren begint in het interbellum. Het zijn de nadagen van de Victoriaanse tijd en de wonden van de Eerste Wereldoorlog zijn nog niet geheeld, terwijl de Tweede Wereldoorlog staat uit te breken. In de zomer van 1937 komt de familie Cazalet traditioneel bijeen op het familielandgoed Home Place in Sussex vlak buiten Londen. Drie generaties. Grootvader vergaarde het familiekapitaal met zijn houthandel die hij nu overlaat aan zijn zoons Hugh, Edward en Rupert. Hun echtgenoten en kinderen vullen hun dagen met spelletjes in het bos, picknicken op het strand, gin-tonics drinken in de tuin, feestmaaltijden nuttigen in de eetkamer. Opvallend is de kloof tussen de volwassenen en hun kinderen. Howard toont nadrukkelijk dat niet alleen ouders hun kroost buiten hun eigen besognes hielden, hun kinderen deden precies hetzelfde. De ouders in het boek hebben geen flauw idee van de onderlinge jaloezie en wreedheid, van de eenzaamheid en buitensluiting die de moederloze Clary ten deel valt, een van de kleindochters in wie we Howard zelf herkennen.
Ze had een slechte verhouding met haar moeder, Kit gaf in alles de voorkeur aan haar beide zoons en de dochter kon weinig goeds doen. Als Jane in 1950 haar eerste roman The Beautiful Visit publiceert en haar broer Colin zich lovend uitlaat over zijn zusters schrijfkwaliteiten reageert de moeder pinnig: 'It's a pity she doesn't have anything to write about'. Het boek werd bekroond met de John Llewellyn Rhys-prijs, een prijs voor jonge schrijvers voor de beste roman van het jaar. Hierna verschenen The Long View (1956), The Sea Change (1959), After Julius (1965) en Something in Disguise (1969). De twee laatste werden verfilmd, waarvoor Howard zelf het script schreef.
In Slipstream vertelt ze dat Kit haar dochter twee adviezen gaf: ‘Never refuse your husband - however you feel’ en ‘People of our sort never make any fuss or noise when they are having a baby’. De schrijfster gaf dit onbeholpen taboe aan het begin van Lichte jaren gestalte in een grandioze scène, waarin een van haar personages, Sybil, de vrouw van Rupert, een buitengewoon pijnlijke en gevaarlijke bevalling ondergaat van een tweeling. Een van de twee baby’s wordt dood geboren. Sybil overleeft op het nippertje. Discretie, terughoudendheid en zelfbeheersing kenmerken de omgangsvormen van het familieleven. De houding tegenover geslachtsgemeenschap wordt nog beheerst door het Victoriaanse principe dat het vrouwen van die stand niet is toegestaan lustgevoelens te koesteren. Seks was een onprettige edoch noodzakelijke kant van het huwelijk– je stroopte je nachthemd op bij de eerste tekenen van lijfelijke toenadering. Om hem na de daad de zaak zo snel mogelijk neer te laten. In de hoop dat de kwestie geen staartje krijgt.
Haar tweede huwelijk met acteur en schrijver James Douglas-Henry liep ook uit op een scheiding en in 1962 werd Howard gevraagd mee te helpen met de organisatie van het Cheltenham Literary Festival. Ze stelde een panel samen om te spreken over seks en literatuur met o.a. Joseph Heller, Carson McCullers, Romain Gary en de bekende angry young men-schrijver Kingsley Amis. Howard begon een verhouding met Amis, die toen nog getrouwd was en een gezin met drie kinderen had. Toen zijn toenmalige vrouw hiervan hoorde, verliet ze hem en nam de kinderen mee naar Mallorca. Howard en Amis trouwden in 1965 en kochten een landhuis vlak bij Londen, waar het een komen en gaan werd van familie en vrienden. Jane was zoveel tijd kwijt aan het grote huishouden dat ze niet meer toekwam aan haar werk als schrijfster, daarbij kreeg Amis te kampen met alcoholisme. Het sprookje veranderde in een nachtmerrie. Ik zou ook een alcoholist zijn geworden, zei ze in een interview. Wat haar na achttien jaar deed besluiten van hem te scheiden. "I worked very little with Kingsley. I simply didn't have the energy. I felt totally un-acknowledged really - not by Kingsley: he was always nice and respectful of my work, but it didn't occur to him that it was difficult to cook for eight people and do the shopping and all the driving and the accounts and write the letters and write. He got up and wrote. Then he ate lunch, had a walk or a sleep, and then he wrote again."
De rancuneuze schrijver heeft nooit meer een woord met haar willen wisselen. Zijn zoon Martin daarentegen zwaait zijn stiefmoeder in zijn memoires alle lof toe. Zij had oog voor zijn intelligentie en bracht hem naar de literatuur. Toen hij als puber op een avond verveeld op de bank hing, vroeg ze hem wat hij later wilde worden. Schrijver, antwoordde Martin. Schrijver? Maar je leest nooit een boek! Geef me er dan een, zei hij. Ze koos Pride and Prejudice (Waan en eigenwaan) van Jane Austen en na een uur vroeg hij hoe het verhaal afliep. Nee, hij moest het zelf maar uitlezen. Ze veranderde hem in een boekenwurm, zorgde dat hij in Oxford ging studeren: ‘Jane was my wicked stepmother,’ schreef hij later. ‘She was generous, affectionate, and resourceful; she salvaged my schooling and I owe her an unknowable debt for that.’
The Cazalet Chronicles bezorgde Howard lovende kritiek wegens haar gevoelige portrettering van mensen en relaties. Ze baseerde het verhaal losjes op haar eigen jeugd en begon eraan in 1982, twee jaar na haar scheiding van Kingsley Amis. Op advies van zijn zoon Martin. Hoe zag in 1937 het familieleven van de Britse gegoede burgerij eruit? Wat aten ze? Wie maakten hun maaltijden klaar? Hoe brachten ze hun zomervakanties door? Hoe gingen ze met hun kinderen om? Hoe keken mannen tegen vrouwen aan? En hoe zagen vrouwen in die tijd hun echtgenoten? Seksleven, bevallingen, opvoeding. Tot in de details nauwkeurig. Na lezing van Lichte Jaren kan ik het oordeel van Hilary Mantel slechts onderstrepen.
Op scherpzinnige wijze legt Howard bloot wat er broeit onder de idyllische oppervlakte van de zonovergoten, onbekommerde zomermaanden. Met name de dialogen tussen de leden van de familie Cazalet zijn een staaltje van diep psychologisch inzicht en schrijfkunst. Ze onthullen al die onderdrukte emoties. En verhullen ze tegelijkertijd! Incestueuze handelingen. Affaires van de trouweloze Edward. Gefnuikte schilderambities van de twijfelachtige Rupert. Hugh die in stilte lijdt aan zijn oorlogsverwondingen uit de loopgraven. En de ongetrouwde en door iedereen genegeerde Rachel, het type victoriaanse dochter die zich opoffert om voor haar ouders te zorgen, maar stiekem een lesbische relatie onderhoudt met vriendin Sid.
Al die strubbelingen, geheimen en frustraties kunnen uitgroeien tot bosbranden, terwijl de oorlog zijn schaduw vooruit werpt. Over de opkomst van Hitler weigert iedereen na te denken. Liever lachen ze om deze ‘huisschilder’, maken ze hem belachelijk en ontkennen de feiten, in de ijdele illusie onkwetsbaar te zijn. Howard beschrijft het stijlvol, geestig en met veel inlevingsvermogen. En nuchter. Vooral die nuchtere toon nam me in voor deze machtige familiesaga, ik kijk nu al uit naar de vertaling van de volgende vier delen.
Gepubliceerd in ARGUS, jaargang 1, nr 9, juni 2017
